Шунхлай уулын оройд домогт өгүүлдэг олон салаа эвэртэй бугын хөшөө бий.
1960-д оны үед айл болгоны зургийн жааз альбоминд үсээ овойлгон бөмбийлгөн цэмцийлгэн засаж, дан монгол дээлээр гангарч, хөндлөн судалтай урт ороолттой бүсгүйчүүд, томоохон бүрх малгай нилэмгэр цув, польто, пиджактай залуус уран сайханы зураг авхуулсан байх нь олонтой таарна. Хужирт рашаан сувилалд амарсан гэдэг тэр үеийн бахархал. Хөгжиж, амралтаа, зугаатай өнгөрөөх амралт-сувилалын томоохон төв. Улаанбаатар хотоос байнга нисэх цагийн хувиартай агаарын таксийн үйлчилгээтэй. Хол аймгаас ирэх амрагчидын нэг талын зардалыг улс төлнө. Албан газар хамт олны урамшуулалтай амралт, найз нөхдийн хамтын амралт энэ бүгдийг нөгөөх зурагт альбом өгүүлнэ. Би сургуулийн өмнөх насандаа дөнгөж сууж байгаа дүү, аав ээжийн хамт Баянхонгор аймгаас ГАЗ 69А гэсэн машинтай Хужиртыг зорьсон юм. Өглөө эрт гараад явсаар нар жаргахын өмнөхөн Хужирт сумын төвд ирэв. Хужирт амралт голын цаад ирмэгт харагдана. Үертэй голыг хэрхэн гарах тухай олон хүн цугларч ярьцгаана. Сумын талаасаа морьтой залуус цугларсан нөгөө эрэгт амрагч нар эгнэн зогсож харцагаана.
Аав, жолооч хоёр голыг өгсөж уруудаж хэрхэн гол гатлахаа ярилцана. Ойролцоох хүмүүс гарах гарцыг сайтар зөвлөнө. Голын зах, шавартай цагаан хөөс бужигнасан газрыг аав заан энд лаатай орж болохгүй гэнэ. Би юу яриад байгааг сайн ойлгохгүй, гол дотор бас лаа урсаж байдаг юм байхдаа гэж бодов. Төдөлгүй тэд гарах гарамаа сонгон их усыг туулахаар болов. Жолооч машины урд хамрыг сөхөн ухаж байснаа цагирган резин аваад суудал дороо хийв. Ус туулахад илүүдэх юм байдаг болтой. Машин усруу шурган оров. Миний харж байсан цонхыг шаргал цайвар ус бүрхэв. Машин хүржигнэн дугарсаар донслон тонгочсоор нөгөө талд гарав. Биднийг ачаа бараатай нь буулгаж, усны төвшин нэмэгдэхээс өмнө жолооч буцан гарах боллоо. Хэрэгт дурласан хүмүүс улам ихсэж тэр голын хоёр эргээр эгнэн зогсоно. Биднийг буулгасан машин тонголзсоор гүнзгий усруу шумбан ороход зөвхөн оройн хэсэг цухуйн явсаар цаад ирмэгт гарч ирэхэд хүмүүс шуугалдан алга ташиж байлаа. Бид ч амь эрсдэх тулаанд оржээ гэж би одоо хүртэл бодож явдаг. Хүүхэд насны үйл явц хэзээ ч мартагдахгүй бичлэг болон тархинд үлдэх ажээ.
Эгнүүлэн барьсан нэг давхар цагаан шавар байрнуудад амрагч нар байрлана. Өглөөний цайны дараа би дүүгээ саатуулах ажилтай. Модны сүүдэр бараадан ойр орчимдоо тоглоно. Томчууд хэд хэдээрээ нийлэн байшин модны сүүдэр бараадан тоглоно. Тэгсэнээ гэнэт “илжиг” гэж орилолдон бие биенээ үүрэн гүйлдэнэ. Эсвэл “боохой шатлаа” гээд нэг нэгнийхээ толгой дээр хувингаар ус зутгана. Ийм л дүр төрхтэй хөгжилдөх амрагчид миний ой тоонд хуулбарлагдан үлджээ.
Хужирт-рашаан сувилалд эмчлүүлсэн хүн бүр ам сайтай, шавар дунд баригдсан согоо янзаганы хөшөө, ид шидтэй шаварын манаач гэлтэй харагдана.
Үеэ өнгөрөөсөн амралтын хэдэн дан цагаан байрнууд эзэнгүй хаягдаж, сэтгэл сэмрээж харагдана.
Рашаан ус, шаврын найрлага хүний биед мөнхийн ус мэт ид шидтэй нөлөө үзүүлдэг учир. Олон түмэнд ихээхэн хүртээмжтэй болгож, ихээр савлан худалдаалж, шавар цооног тойрсон амралт сувилал нэмэгдэнэ. Хүн олны урсгал жилээс жилд үерлэнэ. Орон нутгийнхан татвар хурамжаа авдаг л байх, рашаан ус, шавар цооног багсаж байгааг үгүйсгэх арга үгүй. Хангай нурууны судал сав газрын ундрага их болохоор нөхөгдөх суваг, шавар цооног байж л таарна. Завханы Отгон сум, Баянхонгор аймгийн Шаргалжуут, Өвөрхангай аймгийн Нарийн тээл сумын Бирийн нуруу, Архангай Хангай сумын сав газарт нэгэн ундрага, цооног тул улсын онцгой хамгаалалтанд байлгах шаардлагатай. Үеийн үед бидний эд, эрхтэнээ нөхөн сэргээх эмчилгээ хийлгэж байгаа рашаан сувилалын газруудад анхаарах цаг болжээ. Байгалийн ундрага бүхий рашаан сувилалын газруудыг түшиглэн ОУ-ын ”МЕДТУР” чиглэлийг сайтар хөгжүүлэхэд монгол эмч нарын мэрэгжил чадавхи жуулчидыг татах ид шид билээ. Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай.
Б.Бат-Оргил /Хүний их эмч/
